आळंदी देवस्थानचे विश्वस्त प्राचार्य शिवाजीराव मोहिते यांच्या आग्रहाखातर चाकणचे मामासाहेब शिंदे यांच्यावरील गौरव विशेषांकात लेख लिहिला होता, माझ्या आजोळाविषयी. खेड अर्थात राजगुरुनगरविषयी. जून २०१४मध्ये लिहिलेला हा लेख आत्ता ब्लॉगवर टाकतोय...
पुण्याहून नाशिकच्या दिशेनं जात असताना वाटेत खेडच्या भीमा नदीवरचा पूल लागतो. गाडीतून पुलाखालचं नदीचं विस्तीर्ण पात्र दिसत राहतं. मी मनोमन हात जोडतो. भावूक होतो. खेड माझं आजोळ. पांढराशुभ्र फेटा घातलेले मायाळू, सावळे आजोबा डोळ्यासमोर तरळतात. आजीचे जिथे अंत्यसंस्कार झाले ती नदीतली जागा मी गाडीतून वळून वळून पाहतो. भीमेच्या याच पुलावर मोटरगाडीला बिचकून आमच्या गाभण गायीनं उडी मारली होती. नदीपात्रात पडताच ती व्याली. गोजीरवाण्या वासराला जन्म देऊन जीव सोडला. त्या वासराचं नाव नंद्या. पुढं तो आयुष्यभर आमच्यासोबत शेतात राबला. माझी नाळच या खेडच्या मातीत पुरली आहे. माऊली-तुकोबारायांची पालखी आषाढी वारीच्या वाटेवर असताना माझा जन्म झाला. हे रम्य आजोळ निवांत क्षणी आठवत राहतं. महानगरी धावपळीतही डोळ्यासमोर येत राहतं. मुंबईत मंत्रालयासमोर गेलो की, मला खेडची हमखास आठवण येते.
मंत्रालयासमोरच्या चौकातून जाताना 'हुतात्मा राजगुरू चौक' नावाची पाटी दिसते. मला खेडचं एसटी स्टँड आठवतं. तिथला छत्रीखालचा हुतात्मा राजगुरुंचा अर्धपुतळा आठवतो. इतिहासाच्या पुस्तकातील भगतसिंग, सुखदेव या क्रांतीकारकांच्या रांगेतील राजगुरू आठवतात. मंत्रालयावर फडकणार्‍या तिरंग्याशी खेडच्या असलेल्या या नात्यानं छाती अभिमानानं फुलून येते. राजगुरूंच्या बलिदानानंतर त्यांच्या स्मरणार्थ खेडचं नाव राजगुरुनगर झालं. त्याही पूर्वी ते होतं प्राचीन समृद्ध नाणेघाट मार्गावरचं खेटकग्राम. याच मार्गानं भारतीय माल परदेशात गेला. उत्तरेतल्या सम्राटांच्या फौजा दक्षिणेत आल्या. त्या अर्थानं परस्पर देवाणघेवाणीतून एक भारतीय आणि जागतीक संस्कृतीच खेडमध्ये रुजली. खरं तर त्याही पूर्वी भीमेकाठचा हा मावळी प्रदेश सर्वांगांनी समृद्ध होता.
या मातीतल्या चिवट मावळयांनीच शिवरायांना स्वराज्य स्थापनेसाठी साथ दिली. आणखी उलगडून सांगायचं तर उत्तम मशागत झालेल्या या मातीतूनच शिवरायांसारख्या रयतेच्या महान राजानं जन्म घेतला. ही मशागत केली होती, संतांच्या विचारांनी. इंद्रायणीच्या काठी जन्मलेल्या संत ज्ञानदेव आणि संत तुकोबांनी अन्यायाविरुद्ध बंडाचा झेंडा उभारण्याचा संदेश दिला. तो सांगण्यासाठी आचार्य अत्र्यांच्या शब्दांचा मोह आवरत नाही. त्यांची सासुरवाडी खेडमधल्या चासकमानची. ते म्हणतात, "धर्ममार्तंडांनी आणि पंडितांनी धर्माची तत्त्वे आणि विद्या ब्राम्हणांच्या किल्ल्यांत आणि संस्कृताच्या कड्याकुलुपात बंदिस्त करून जनतेला वर्षानुवर्षे अज्ञानात आणि दास्यात ठेवले. त्याविरुद्ध ज्ञानेश्वरांनी इंद्रायणीकाठी बंडाचा झेंडा प्रथम उभारला आणि ते ज्ञानाचे आणि विद्येचे भांडार मराठी भाषेत वाहून घरोघर पोहोचते केले. परकीय मोगल सत्तेच्या महापुरात अवघे महाराष्ट्र भूमंडळ बुडून सर्व मराठी बुद्धी आणि कर्तबगारी नामशेष होण्याची पाळी आली तेव्हा त्या सत्तेविरुद्ध बंडाचा भगवा झेंडा तोरणागडावर उभारण्यासाठी हातात भवानी तलवार घेऊन आणि कृष्णा घोडीवर स्वार होऊन महाराष्ट्राचा पहिला बंडखोर छत्रपती अवतीर्ण झाला. वेदस्थापित धर्माचे देव्हारे माजवून, वर्णश्रेष्ठत्वाचे पोकळ नगारे वाजवून, टिळे टोपी घालणार्‍या आणि साधुत्वाचा आव आणणार्‍या दांभिकांनी जेव्हा महाराष्ट्रातील अडाणी बहुजनांना आत्मोद्धाराचे सारे मार्ग बंद करून टाकले, तेव्हा इंद्रायणीच्या काठी भंडा-याच्या डोंगरावर एका देहूच्या वाण्याने बंडाची पताका उभारली आणि नुसत्या नामसंकीर्तनाच्या सामर्थ्यावर वैकुंठपेठ खाली ओढून आणण्याचा अभंगमंत्र महाराष्ट्राला दिला.
अहो, आम्हा महाराष्ट्रातल्या माणसांचे केवढे हे भाग्य की, इंद्रायणीच्या काठी शूद्र कुळात जन्माला आलेला एक सत्पुरुष गेली तीनशे वर्षे सतत आपल्या हातांनी आमच्या डोळ्यांमधले अश्रू पुसत आहे आणि आपल्या अभंगवाणीने आम्हाला आशा देऊन, धीर देऊन, जागृती देऊन, आमचा उद्धार करीत आहे! या महाराष्ट्रातले लक्षावधी भोळेभाबडे, अडाणी आणि गरीब प्रापंचिक लोक गेली तीनशे वर्षे तुकारामाची भाषा बोलत आहेत आणि तुकारामाचे तत्त्वज्ञान सांगत आहेत. एवढ्या साध्या, सुबोध आणि रसाळ भाषेत संसाराचे सार इतके सोपे करून या जगात कुठे कोणी तरी सांगितले असेल काय हो?’'ज्ञानोबा-तुकोबांच्या या भूमीतूनच स्वराज्याची निर्मिती का झाली, इथूनच पंढपूरची वारी कशी निर्माण झाली, याची उत्तरे अत्र्यांच्या या उस्फूर्त उद्गागारात सापडतात. या बंडाची प्रेरणा पुढे महात्मा फुले, डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर ते अगदी हुतात्मा राजगुरु, नारायण मेघाजी लोखंडे, नामदेव ढसाळ यांना मिळाली.
No comments:
Post a Comment