पंढरीची आषाढी वारी म्हणजे मानवतेचा इतिहास आहे. ही पायी वारी म्हणजे महाराष्ट्राचं सांस्कृतिक, सामाजिक, वैचारिक संचित आहे. या संचिताची ओळख नव्या पिढीला करून देणं हे आपलं पत्रकार म्हणून कर्तव्य आहे, अशी माझी भावना आहे. त्यातूनच 'सकाळ'मध्ये असताना 'विठाई' या आषाढी वारी विशेषांकाची सुरुवात केली. या विशेषांकाचा 2019चा विषय होता 'सलोख्याची वारी'!
या अंकातून वारीनं सर्व जातीधर्मातील, समाजातील सर्व स्तरांतील लोकांना कसं सामावून घेतलं आहे, याचा 'रिपोर्ताज'च्या माध्यमातून शोध घेतला गेला. त्यांचे 'डिजिटल'साठी व्हिडिओही बनविले गेले. मुलाखती घेतल्या गेल्या. संतांनी रुजवलेल्या या सलोख्याच्या विचारांची पालखी वाहण्याचं मोठं काम 'सरहद' या संस्थेचे संस्थापक संजय नहार गेली अनेक वर्षे करत आहेत. 'विठाई'च्या निमित्तानं मी घेतलेली त्यांची ही मुलाखत...
प्रश्न : इथं मी शमिमा अख्तर या मुस्लिम कुटुंबातील मुलीनं गायलेलं पसायदान ऐकलं. ही मुलगी कोठून आली आहे?
उत्तर : काश्‍मीरमधील बांदीपुरा या दहशतवादी भागातून २००३ मध्ये ‘सरहद’मध्ये १४ मुलं दाखल झाली. संस्थेत सध्या दीडशेपेक्षा जास्त मुलं आहेत. लहानपणीच शमिमानं ‘सरहद’मध्ये यावं, अशी तिच्या कुटुंबाची इच्छा होती. काही कारणास्तव ते झालं नाही. ती शिक्षणासाठी बाहेर आली आणि गाऊ लागली. त्यांनी म्युझिकमध्ये करिअर करायचं ठरवलं. तीन-साडेतीन वर्षांपूर्वी एका कार्यक्रमानिमित्ताने पुन्हा ‘सरहद’सोबत शमिमा जोडली गेली. संगीतामध्ये माणसांना जोडण्याची, संदेश देण्याची ताकद आहे, असं लक्षात आल्यावर तिला आम्ही संगीताची शिक्षक होऊन काश्मिरी मुलांना शिकवावं, यासाठी बोलवलं.
 |
| पसायदान गाणारी काश्मीरची शमीमा अख्तर. |
पहिल्यांदा तिने वृत्तवाहिनीच्या कार्यक्रमात दोन तास तयारी केली आणि गायली. तिनं ज्या पद्धतीनं ते गायलं त्या वेळी लोक विचारू लागले की, काश्मिरी मुस्लिम मुलीनं पसायदान गायलं? तेव्हा त्यांना आम्ही सांगितलं, काश्‍मीरचा, महाराष्ट्राचा आणि पसायदानाचा खूप जवळचा संबंध आहे. ज्ञानेश्वर माउलींनी लिहिलेल्या पसायदान, अमृतानुभवावर काश्मिरी शैविझमचा मोठा प्रभाव आहे. मोठा ज्ञानेश्वर माउली तिथपर्यंत पोचले होते आणि काश्‍मीरचा जो संदेश होता तो संपूर्ण महाराष्ट्रभर पोचला होता.
प्रश्न : सरहद संस्था नेमकं काय काम करते? संस्थेच्या कामाचं स्वरूप काय?
पंजाबशी आम्ही आधीपासून जोडले गेलोय. पंजाबातील घुमानमध्ये संत नामदेवांच्या कार्यस्थळी गेल्यावर असं जाणवलं, १० किलोमीटर अंतरावर घराघरांतला एक मुलगा दहशतवादी आहे. त्यांच्या घरात फोटो होते भिंद्रनवाले, भगतसिंग आणि गुरुगोविंदसिंग यांचे. त्यातले दोन हिरो तर माझेच होते. पुढं आठ किलोमीटरवर संत नामदेवांचं घुमान होतं. त्या घुमानमध्ये विनोबा भावेंनी संदेश लिहिलाय, ‘जो पंजाब सिकंदराला सैन्याच्या बळावर जिंकता आला नाही, तो पंजाब महाराष्ट्रातून जाऊन संत नामदेवांनी प्रेमानं जिंकला.
प्रश्न : उत्तर भारतातील संतांच्या कार्याविषयी काय सांगाल?
उत्तर : तेराव्या शतकाच्या प्रारंभी संत नामदेव महाराष्ट्रातून निघून मथुरा, उत्तर भारत, राजस्थान असे फिरत घुमानमध्ये स्थिरावले. घुमान त्या काळात जंगल होतं. आजूबाजूच्या लोकांना मदत करणं, जगण्याचा संदेश देणं असं कार्य संत नामदेवांनी केलं. १४७९ मध्ये गुरुनानक यांचा जन्म झाला. त्यांच्या जन्माला साडेपाचशे वर्षे या वर्षी पूर्ण होताहेत. संत नामदेवांची प्रचार करण्याची पद्धत होती ती साधं जीवन जगणं, पदांची निर्मिती करणं. एका बाजूला अंधश्रद्धेशी लढा देणं, दुसऱ्या बाजूला देवाचं अस्तित्व मान्य करणं, अशी कोंडी होती. नामदेवांना हे माहीत होतं की, जो सामान्य, गरीब समाज आहे तो देवावर श्रद्धा ठेवतो. त्या श्रद्धा कायम ठेवून अंधश्रद्धेबद्दल लढायला लावणं, प्रसंगी कठोर टीका करायला लावणं, देवाच्या, धर्माच्या नावावर अवडंबर माजविणाऱ्यालासुद्धा बोलणं हे काम संत नामदेवांनी केलं.
महाराष्ट्राशी त्यांचा जो संपर्क होता तो ‘गुरु मानीयो ग्रंथ’ हे अंतिम काळात गुरुगोविंदसिंग यांनी नांदेडमध्ये सांगितलं. यापुढे माझी मूर्तिपूजा नाही करायची, ग्रंथ हेच गुरू आहेत, असा त्याचा अर्थ. त्या ग्रंथसाहेबमध्ये वेगवेगळ्या धर्मांतील संतांची वाणी एकत्र केली आहे. स्वतःचं असं काही सांगितलं नाही. त्यामध्ये संत नामदेवांची सर्वांत जास्त पदं आहेत. त्या खालोखाल छोटी एक किंवा दोन त्रिलोचन आणि परमानंद यांची पदं आहेत. आज जगभर संत नामदेवांचे विचार जिवंत ठेवण्याचं काम शीख ग्रंथांनी आणि पंजाबी माणसांनी केलंय. पाकिस्तान, पठाणकोट, जम्मू-काश्‍मीर, अफगाणिस्तान अशी सगळीकडे संत नामदेवांची मंदिरं आहेत. संत नामदेवांना वीसपेक्षा जास्त भाषा अवगत होत्या. नामदेवांना आदरांजली वाहण्यासाठी घुमान बहुभाषा संमेलन सुरू केलं. गेल्या शेकडो वर्षांत देश जोडण्याची जी प्रतीकं आहेत, त्यांचं नेतृत्व संत नामदेवांनी केलं असं म्हटल्यास वावगं होणार नाही.
प्रश्न : महाराष्ट्र आणि काश्‍मीरचं नातं काय आहे?
संत नामदेव महाराज महाराष्ट्रात पायरीवर असतील; पण आमच्यासाठी ते कळस आहेत, अशी भावना शीख बांधवांनी एकदा माझ्याजवळ व्यक्त केली होती. त्यामुळंच घुमानचं मराठी साहित्य संमेलन यशस्वी करण्यासाठी या पंजाबी मंडळींनी प्रचंड मेहनत केली. संत नामदेवांना उत्तर भारतात काय स्थान आहे, हे अनुभवायचं असेल तर मराठी माणसांनी नामदेव ज्या मार्गानं उत्तरेत गेले, त्या मार्गानं एकदा तरी जाऊन यायला पाहिजे.
प्रश्न : तुमचे पुढचे उपक्रम काय आहेत?
उत्तर : ज्या दिवशी ‘सरहद’ची पायाभरणी झाली त्या दिवशी मी भावनेच्या भरात म्हटलं होतं की, जगातली अनाथांसाठीची मोठी संस्था मला उभी करायची आहे. तेव्हा एक माणूस पुढं आला आणि म्हणाला, ‘तुमची इच्छा आहे का लोक अनाथ व्हावेत?’ तेव्हा असं वाटलं की, आपली इच्छा त्या डॉक्‍टरच्या बायकोसारखी असू नये की, डॉक्‍टरचा धंदा किंवा त्याचं हॉस्पिटल मोठं व्हावं यासाठी लोकांनी आजारी पडावं. म्हणून ‘सरहद’ने अशा प्रसंगांमध्ये एका बाजूला पुनर्वसनाचं काम करताना दुसऱ्या बाजूला मुलं, महिला, विधवा भगिनी यांच्यासाठीही काम केलं, जेणेकरून समस्येची तीव्रता कमी होईल. समस्येवर मुळापासून तोडगा निघेल.
संतांची जी परंपरा आहे त्यांच्या शिकवणीतून समाजात सौहार्द पेरूया. काश्मिरी मुलगी जर पसायदान गात असेल, तर त्यातून काश्‍मीर आणि महाराष्ट्राच्या नात्याचं पुनरुज्जीवन होत असेल, तर कधी काळी देशाचं बौद्धिक नेतृत्व करणारा काश्‍मीर आणि आता जगाचं बौद्धिक नेतृत्व करण्याची क्षमता असणारा महाराष्ट्र, पंजाब एकत्र आलो तर विश्‍वशांततेची मोठी चळवळ आपण उभी करू शकतो, याबद्दल माझ्या मनात काही शंका नाही.
पसायदान गाणारी काश्मिरी मुस्लीम मुलगी शमीमा अख्तर...
https://youtu.be/CS98wJia5t8संजय नहार यांची मुलाखत
No comments:
Post a Comment